30 сентября 2013 г.
Те ахăрас,
те макăрас...
Трагедилле эпизод килсе хупланăран учительсен районти пухăвĕнче ЕГЭ (ППЭ) пирки кам та пулин хăйĕн позицине уçса парасса кĕтнĕччĕ. Инкекĕ калаçтарчĕ-çке-ха: «Çын пуçне çиекен ЕГЭ пире кирлĕ мар!..», «ЕГЭ вăййине хăнăхтараймасть-тĕк – шкулĕ хăй те кирлĕ мар!..». Тата ытти те, тата тем те пĕр. Анчах сăлтавĕ-айăпĕ пĕр-пĕр шкултан кăна килмест...
Ман «цитатникре» ЕГЭ «кĕнекинчен» тăпăлтарнă путишле-кулăшла вырăнсем пур. Мĕн пухăннине пĕр тĕлпе калăплас-тăк, ачасемшĕн те, учительсемшĕн те самай усăллă пулма пултарĕччĕ. Пĕр кассипе кăштах паллаштарам-ха. «Гайдар Раççее рынок рельси çине куçарнă, Ельцин ун урлă выртма шантарнă. Анчах выртман, ют çĕршыв вкладчикĕсене сутса пĕтернĕ». «Хрущев Сталинăн качча илмен арăмĕнчен çуралнă, Сталин политикине хÿтĕленĕ. Анчах унăн акăлчан разведки хĕсĕрленипе вак-тĕвек çăмăллăхсем пама тивнĕ». «Иван Грознăй вăхăтĕнче Шурлăх лапамĕнче (Болотная площадь) пуç каснă, тем те пĕр кăшкăрашман». «Пĕрремĕш Микулай вăхăтĕнче университет çăварна сăнчăрласран хăрамасăр тем калама та юранă пĕртен-пĕр вырăн пулнă». «Андрей Болконский вара Хĕрлĕ Çара çырăннă». «Коллективизацие пула колхозницăсем хулана тарнă, мĕншĕн тесен унта сывлăхлă арçынсем ытларах пулнă». «Общество пурнăçне путлантарнă чухне икĕ тĕрлĕ йăпану пур: эрех тата Гегель философийĕ»... Çитет-ши;..
Пĕр ачана халăх кроликла ĕрчени сехĕрлентернĕ. Тепри тутарсемпе мăсăльмансен чĕлхинче пĕрпеклĕхсем шырать. Виççĕмĕшĕн шучĕпе çынсемпе ытти чĕр чунсем тĕрĕслĕхшĕн кĕрешнĕрен пĕр-пĕрне çывăх тăраççĕ. Шкулти кашни виççĕмĕш ача Хĕвел Çĕр тавралла çаврăнать тесе евитленĕ. Мускавра 150 пин выпускник математикăпа 5–6 классен задачисене шутлайман. Танлаштарма: 2008 çулта, пурте ППЭ тытнă чухне, литературăпа начар паллă илнисем 25 процент, математикăпа экзамен тытайманнисем 23 процент пулнă. Кăçалхи майăн 27-мĕшĕнчен пуçласа июнĕн 19-мĕшĕччен ППЭ 860840 вĕренекене тыттарнă. 754776 выпускникрен 16653-не аттестат вырăнне справка çырса панă. 80 пин вĕренекен – результатсемпе килĕшменнисем – апелляци тăратнă. ППЭ тытайманнисем: вырăс чĕлхипе – 2,8 процент (пĕлтĕр – 2,1), математикăпа – 9,6 процент (пĕлтĕр – 4,5), историпе – 8,9 процент, физикăпа – 8,7, информатикăпа – 7,3, биологипе – 6,4 процент.
Кăштах истори
ППЭ вăййине шутласа кăларнисем унăн вĕçĕмсĕр тамашипе пăтăрмахĕнчен хăпса хăтăлнă темелле. Малтан, çур ĕмĕр ытларах каялла, тестсемпе французсем аппаланма тытăннă. Ирĕксĕртен, нуша килсе çапнăран хăтланкаланă. Африкăран кĕшĕл куçнă мигрантсем вулама та, шутлама та пĕлейменнипе вĕсем валли ансат кăна ыйтусем манерленĕ. Мигрантсене «пур» – «çук», «çапла» – «апла мар» йышши сăмахсемпе çырлахтарнă. Мигрант хутла вĕренме ăнтăлни, шухăша путса тăни кирлĕ пулман. Темиçе çул муритленкелнĕ хыççăн Парижра чăн-чăнласах хыпăнса ÿкнĕ: хура халăх çеç мар, правительство хăй те ăсран катăлса пырать-мĕн. Чее акăлчансем, çакна кура-тăркач, ППЭ «улмине» Пĕрлешÿллĕ Штатсене сĕнсе пăхаççĕ, çак «улма хурчĕ» Америкăна экономикăпа финанс тĕлĕшĕнчен хавшатасса кĕтеççĕ. Хайхискер, кунта вара «хĕсĕк тăнлă мăрикан» сăмах çаврăнăшĕ çуралса сарăлать. Уйрăмăнах çитĕнекен ăру тавракурăмĕ мăкăлтанни палăрать. Джон Кеннеди тестсене татăклăн хирĕçлет. Президентăн «Чи паха вĕренÿ тытăмĕ Совет Союзĕнче» тенĕ сăмахĕ çавăнтан çырăнса юлнă.
Бушсем (аслипе кĕçĕнни) Ливанпа Ливие, Австрипе Австралие, АТЭСпа ОПЕКа пăтраштарчĕç. Хĕрарăм-сенатор Чехипе Чечня тĕлне пĕлеймесĕр аптăрарĕ. Кунашкал тĕслĕхсем Барак Обамăна килĕшмен пулас. Президент тестсен мĕнпур форминчен тасалма хушнă. Билл Гейтс губернаторсем умĕнче тата çивĕчреххĕн çавăрттарнă: «Америка шкулĕ вилчĕ. Тестсем айăплă. Америкăна капла нацилле катастрофа кĕтет». Штатсем ЕГЭпе çапла сывпуллашнă.
Июлĕн 10-мĕшĕнче Ю.Чайка Генпрокурор В.Путин патĕнче ЕГЭ тытăмне тиркесе калаçрĕ («Проблемăсем кăçал пушшех çивĕчленчĕç. Закона пăснă фактсемпе Ставрополь крайĕнче, Çурçĕр Кавказра уголовлă ĕçсем пуçартăмăр»). ЕГЭ общество кăмăл-сипетне аркатать. Ăна пула çĕршывра коррупци 150 процент ÿснĕ. Рособрнадзор эксперчĕсем 40 регионта 4 пин ĕç тĕрĕсленĕ. Баллсене 77 процент ÿстерсе лартнине палăртнă. Дагестанра госкомисси 1018 ĕçе пăрахăçланă. ЕГЭрен вĕрентекен те, вĕренекен те, унăн ашшĕ-амăшĕ те, студент та хăрать. «Левада-центр» пĕлтернĕ тăрăх, студентсен 45 проценчĕ ют çĕршыва тарасшăн. «Новая газета» тĕпченĕ тăрăх, ЕГЭне пĕтерсе унчченхи экзаменсене тавăрасшăн 73 процент сасăланă. Нобель премийĕн лауреачĕ Жорес Алферов «Баба-ЕГЭ» теме юратать. Госдума депутачĕ Олег Смолин çирĕплетсех каласшăн: «Çитес çултан кунашкал ЕГЭ пулмасть».
Чăвашсен
тăван чĕлхе пур
Учительсен районти пухăвĕнче çакна, чăвашсен тăван чĕлхе пуррине, пĕрремĕш вăтам шкул ачисем асилтерчĕç. Истори учителĕ трибуна умĕнчи сăмахне «Тăван ен» ярăмри кинокадрсемпе çирĕплетрĕ. Таврапĕлÿçĕсем кĕçĕн классенчисем таранах чăваш чĕлхипе чипер чĕвĕлтетме пултараççĕ. Ку шкулта – хам куркаланă, пĕлетĕп – Тăван енпе вырăс ачипчине те чăвашлăха туймалăх çывăхлатасшăн, вырăспа чăваш хăйсем кирек ăçта пулсан та пĕр-пĕрне ăнланса хутшăнма пултарччăр. Çавăнпа пĕрлех эпĕ чăвашсен ачипчиех ашшĕ-амăшĕн чĕлхинчен ютшăннине пĕлетĕп. Чăваш чĕлхи халăхĕпе пĕрле хĕсĕнсе-катăлса пырать. Юлашки икĕ çырав хушшинче чăвашсен йышĕ 200 пин ытла сахалланнă. Вырăсланаканни тăван чĕлхене чухламасть. Пуçлăха тухни вырăсланса каять. Пухура юнашарти çамрăка сăмах хушрăм та, вăл тÿрех: «Кстати, начальники вас, чувашей, даже по праздникам поздравляют на русском!» – тесе шанлаттарчĕ. Чăвашла хаçатсене вырăсла саламсемпе тултарнине вăл та асăрханă.
Статистикăран: урăх ĕç тупаяс-тăк, учительсен 77 проценчĕ шкултан пăрахса утма хатĕр. Чăвашла вĕрентме хатĕрленисем хамăр патра та çитмеççĕ. И.Я.Яковлев ячĕллĕ педуниверситетра хăйсем тĕллĕн ĕçленĕ пилĕк факультет вырăнне иккĕ хăварнă. Музыкăпа ÿнер факультечĕсене пĕрлештереççĕ. Ÿкерекен – юрлатăр, юрлаканни – ÿкертĕр! Ахăртнех, специалистсем вырăнне ансатраххăн массовиксем хатĕрленипе çырлахасшăн. И.Н.Ульянов ячĕллĕ Чăваш патшалăх университетĕнче те виçĕ факультета пĕр çĕре чăмăртанă. Журналистикăна, чăваш чĕлхине, вырăс чĕлхине вĕренекенсене пĕрлештернĕ. Куратпăр-ха: шкулсене хупса чиркÿсем хăпартаççĕ. Ачасен, учительсен йышĕ çулленех чакать. Тăван чăваш чĕлхине, журналистикăна хăвăн кĕсйÿнтен тÿлесе вĕренме тивет – бюджетлă вырăнсене пăрахăçлаççĕ. Юрĕ, хыпар-хăнар компьютер ещĕкне куçса пырать, хаçатсем, журналистсем, тен, кирлĕ те пулмĕç. Анчах Чăваш ен историпе культурине шкулта малашне камсем вĕрентĕç; Авă, Федор Павлов ячĕллĕ музыка училищинче те хореографи студийĕ хупăнать. Наци культурине хавшатакан фактсем пайтах. Пирĕн элитăра чăвашсем ахаль те питĕ сахал.
Чăвашлăхшăн чун-чĕрепе ăс-хакăл вăй-халне шелсĕр тăкса тăрăшакан учительсем пирĕн сахал мар. Анчах эп пĕр вăтăр çул ытла ĕнтĕ чăвашла вĕрентекене кама та пулин тава тивĕçлĕ ятпа чысланине астумастăп. «Кандидатсенчен» пуян эпир. Эп те лайăх пĕлнĕ пĕр тан йышра: Римма Алексеевна Павлова, Римма Германовна Иванова, Роза Васильевна Федорова, Елена Федоровна Васильева, Алиса Вячеславовна Яшнова, Ирина Геннадьевна Семенова, Валентина Николаевна Флегентова... Вичкĕнреххĕн пуçлăхсем шухăшласа пăхчăр. Ман вара – пархатарлăха хаклани кирлех теессĕм килчĕ. Октябрĕн 26-мĕшĕнче Чăваш наци конгресĕн VIII съезчĕ уçăлать. Ырă-çĕнĕ хыпарсем кĕтетпĕр.
Ăс-хакăл
тĕревĕсем пирки
«Валдай» клубăн ку уйăхри пухăвĕнче В.Путин Президент пуçласа тата чăн-чăнласа наци идейи пирки сăмах пуçарчĕ. Патриотла воспитани ыйтăвĕсене хускатрĕ. Обществăна ăс-хакăл тĕревĕсем («духовные скрепы») кирлĕ. Вĕсем çукки («дефицит духовных скреп») патшалăха хавшатать. Чĕрĕк ĕмĕрте пĕтĕм ырă халалсене усалпа хупăрларăмăр пулсан, ăс-хакăлри революцие мĕнрен пуçламалла-ши; Наци идейи: ахăртнех, компрадорла олигархăн – хăйĕн, влаçри космополит-чиновникăн – хăйĕн, «лÿпперал-мăкратсен» (кусем пушшех анăçалла пăхаççĕ) – хăйсен, чухăнсен (йышĕпе вăтăр мĕльюн теççĕ-и-ха;) – хăйсен (тата – кирлех-ши кĕлмĕçе идеал;)... Раççее епле сыхласа-упраса – мĕнле патшалăх тумалла-ши;
«Воспитани...». Ку сăмах Николай Никитич Иванов тунă доклад ятĕнче те пурччĕ («Вăрнар ачисене воспитани тĕлĕшпе аталантарассин малашлăхĕ...»). Воспитани те ăс-хакăл тĕревĕсем витĕр калăпланать-çке. Чăнлăх (суя мар!) – Тĕрĕслĕх (ултав мар!) – Ырă (усал мар!) – Юрату (курайманлăх çеç мар!) – Çумри çутă тĕслĕх (вăрра чĕнекенни мар!) – ав мĕнлерех чăтлăх витĕр çул тупмалла çитĕнекен ăрăвăн. Малти факел е хыçри чукмар çĕнтерĕ;
Иртнĕ юн кун (25.09) «Раççей» каналпа шкул ачисем хăйсен учителĕсене ушкăнпа хĕненисене кăтартрĕç. Хуласенчен пирĕн Шупашкар та лекнĕ (гимнази карсунĕсем). Драма сăлтавне шкултан тивĕçтерÿ кантурĕ туса хунипе ăнлантараççĕ. Учитель «кĕçĕн клиентăн» заказне пурнăçлать иккен. Хушăра хирĕçÿ тупăнатех, анчах тĕрĕслĕх ялан клиент енче. Ытларах хĕрăрăм учительсене хĕнеççĕ. Ĕлĕк пире арçынсем вĕрентетчĕç. РДКра зала çаврăнса пăхатăп та – йăлтах хĕрарăм. Награда илме хăпарнă 16 учительтен виççĕшĕ çеç арçын. Хĕнекеннисем – хăть авлантарса яр. Анчах вĕсене ĕç хушма юрамасть – законне çапла туса панă. Мĕн чухлĕ «реформа» шкула хирĕç!
Истори тесчĕсем тăрăх кăçалхи выпускниксен çуррийĕ ытла Панфиловецсем камне пĕлеймен. Экзаменрисен виççĕмĕш пайĕ фотора Пăхăр юланута паллайман. Учительсен пухăвĕн кунĕнче, августăн 27-мĕшĕнче, РДК умĕнчи çамрăк ушкăнран (те вĕренекенсем, те вĕрентекенсем пулчĕç;) эп те ыйтрăм: «Иван Васильевич Панфиловпа Зоя Анатольевна Космодемьянскаяна пĕлетĕр-и;» – терĕм. Петĕрçана аван пĕлеççĕ. Ксюшăна пĕлеççĕ. Кусем пирки илтмен. Эпĕ вĕсене, хайхискер, Зойăпа хаçат урлă паллаштарма сăмах патăм.
Зоя (Таня)
Çак уйăхра ăна 90 çулхи юбилейĕ ячĕпе саламлама пултарнă. Анчах вăл хăйĕн пĕтĕм кун-çулĕпе юратăвне вун саккăртах асаплă вилĕмĕнче çунтарнă. Унăн Тур пилленĕ ячĕ мĕльюнсен асĕнче юлмашкăн Тăван çĕршывăн çутă историне çырăннă. Легенда пулса тăнă. Вун саккăртисен йăх-ăру символĕ, Совет саманин çăлтăрла палăкĕ – Паттăрлăх палăкĕ пулса юлнă. Унăн юлашки халалĕпе вилĕм вучĕ пĕрĕхекен амбразура умне выртнă, хура хĕреслĕ фашиста таранланă, танксене хирĕç гранатăсен çыххипе сиксе ÿкнĕ. Унăн юлашки сăмахĕпе Çветтуя тухнă. Вăл Тăван çĕршывăн Аслă вăрçинче Совет Союзĕн Геройĕ ятне панă хĕр-хĕрарăмсенчен пĕрремĕшĕ...
Зоя Анатольевна Космодемьянская Тамбов облаçĕнчи Ăвăслăх (Осиновые Гаи) ялĕнче 1923 çулхи сентябрĕн 13-мĕшĕнче çуралнă. 1930-мĕшĕнчен ашшĕ-амăшĕпе тата Шура шăллĕпе (каярахпа Совет Союзĕн Геройĕ) Мускавра пурăннă. 201-мĕш шкулта вĕреннĕ. Историе, литературăна, театра хытă юратнă, Литинститута кĕме хатĕрленнĕ. Романтик. Максималист. Тĕрĕсмарлăха, ултав-суяна чĕптĕм тÿсейми натура. Вун тăваттăра вуланă очерк геройĕ – Татьяна Соломаха унăн чун-чĕрине витĕрех касса кĕрсе ларнă. Граждан вăрçинче çав учительницăна шуррисен палачĕсем асаплантарнă. Фашист-палачсен аллинче Космодемьянская Таня ятне йышăннă, хăйне çав учительница евĕр çирĕп тытнă. (Ахăртнех, ку тĕлте П.Хусанкайăн «Таня» поэмине астутарни вырăнлă. Ăна кирек хăш класра та пĕтĕмĕшпе вуласа курсан аванччĕ). 1938 çулхи октябрьте Зоя комсомола кĕнĕ.
Июнĕн 22-мĕшĕнче выпускниксен куç хупмасăр çĕр-çĕрленĕ класĕ военкомата çул тытнă. Зойăна «Борец» заводра ĕçлеме сĕннĕ. Фашистла авиаци тапăннă вăхăтра хĕр вахтăна çурт тăррине хăпарнă. 1941 çулхи октябрĕн 31-мĕшĕнче комсомол путевкипе 2000 доброволец ретĕнче Хĕвеланăç фронтĕнчи диверсилле разведка штабне çырăннă. Ноябрĕн 4-мĕшĕнчен Волоколамск çулĕ çинче минăсем лартнă. Ноябрĕн 17-мĕшĕнчен тытăнса Верховнăй Главнокомандовани Ставкин 428-мĕш Приказне пурнăçланă. Çавна май ноябрĕн 27-мĕшĕнче виççĕн фронт линине каçса Петрищево ялне çитсе тухнă, вут тивертмелли бутылкăсемпе çĕрлехи икĕ сехетре нимĕçсем вырнаçнă виçĕ çурта тата вĕсен конюшнине çунтарнă. Каялли çулпа ушкăн саланать, анчах Зоя 28-мĕшĕнчи каçхи çичĕ сехете яла тепĕр хут таврăнать, персе те, тарса та ĕлкĕреймест, тыткăна лекет.
Хĕре епле асаплантарнине хăш-пĕри кинора курнă. Тумтирне туртса çураççĕ те чĕн ременьсемпе хĕнеççĕ. Питне çулăмлă вутпа пĕçертеççĕ. Çурăмне пăчкăпа сĕреççĕ. Чĕрнисене тăпăлтараççĕ. Шатăр сивĕре аялти кĕпе вĕççĕн урамра çаруран хăвалаççĕ. 29-мĕшĕнче ирхи допроса офицер çитсе тăрать. Тÿрех-тăруках: «Сталин халь ăçта;» – тесе ыйтать. «Сталин ялан хăй вырăнĕнче!» – хуравлать Таня. Вуннă çурăра ăна çакма илсе пыраççĕ. Пухăннă фашистсемпе ял-йыш çине, фотоаппаратпа чупкалакан палачсем çине каçăр пуçĕпе чăтăмлăн, хăюллăн пăхать партизанка. Унăн нимĕç çырса илнĕ юлашки сăмахне хăй каланă пек вырăсла илсе кăтартас пуль: «Граждане! Не стойте, не смотрите! Будьте смелыми, боритесь. Жгите, травите! Надо помогать Красной Армии!». Сывлăш çавăрса илсе: «Мне не страшно умирать. Это счастье – умереть за свой народ. Моя смерть – это мое достижение». Сывлăш çавăрса илсе: «Товарищи, победа будет за нами! Немецкие солдаты, пока не поздно, сдавайтесь в плен! Советский Союз непобедим и не будет побежден!». Мăйкăч тăхăнтартса ури айĕнчи ещĕке тапнă самантра: «Сколько нас не вешайте – всех не перевешаете. Нас 200 миллионов! За меня вам наши товарищи отомстят. С нами Сталин. Сталин придет!..».
Ял масарĕнчен ăна Мускава, Новодевичье масарне куçарнă. Герой ятне 1942 çулхи февралĕн 16-мĕшĕнче панă. Сталин хушнипе Петрищево таврашĕнче пĕр нимĕçе те тыткăна илмен...
Госдумăри фракци воспитанипе патриотизм ыйтăвĕсемпе ятарласа закон тăвасшăнччĕ – пулмарĕ. Вăлах патриот-ветерансене кăштах пулăшас майпа вăрçă ачисен ячĕпе закон йышăнасшăн – ниепле те манер килмест. Влаçри коррупци Сердюков сăнĕпе алхаснă тапхăрта нĕрлĕх пирки калаçма шутсăр йывăр. В.Путин калашле, нацишĕн пахалăхлă хамăрăн çулсене тупмалла. Чăвашсен çул маякĕсем çителĕклĕ: Иван Яковлев халалĕсене асра тытасчĕ, ку ĕмĕрте Ваçлей Димитриев , Геннадий Волков, Николай Егоров, Владимир Иванов вĕрентнисене ăша хывни паха. Намăс-симĕсе çухатса, вăр-хураха чараймасăр чĕрĕк, ĕмĕр кăвапаран аялта пурăнтăмăр. Президент çÿлелле хăпарма йыхравларĕ – ăс-хакăл тĕревĕсене чун-чĕре витĕр çĕкленсе, тăна кĕрсе, пуçа ухса шырама тивет.
Михаил ВАСИЛЬЕВ,
Раççей Писательсен
союзĕн членĕ.